غالب کشور ایران به لحاظ جغرافیایی و آب و هوایی جزو مناطق خشک، بیابانی و کویری است. با وجود نامناسب بودن شرایط زیست برای انسان و غالب جانوران و گیاهان(مانند تابش مستقیم نور خورشید، گرما و تبخیر شدید، بادهای موسمی طولانی مدت، خاک‌های شور و قلیایی، ماسه زارها و تپه‌های شنی، وجود سخت لایه‌ها در بخش‌های زیرین خاک، پایین بودن سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی و فقر پوشش گیاهی و غیره)، گونه‌های گیاهی خاصی در این مناطق می‌رویند که هم از لحاظ سازگاری و بوم شناختی و هم از لحاظ دارویی، منظرسازی، درآمدزایی و موارد استفاده دیگر قابل توجه هستند. مطالعه این گیاهان با هدف شناسایی، تولید، پرورش و حفظ گونه‌های بومی کمیاب و غیربومی سازگار، دارویی و اقتصادی دارای اهمیت فراوان است. از طرفی دیگر، امروزه حجم زیادی از ذخایر خاک کشور بر اثر فرسایش آبی و بادی به دلیل عدم استفاده درست (مانند بوته کنی و از بین بردن پوشش گیاهی بومی برای مصرف سوخت و غیره) توسط انسان هدر می‌رود. در این مورد نیز، این گونه‌ها علاوه بر حفظ و حراست از خاک، به عنوان بادشکن نیز مانع هجوم رسوبات بادی به خانه‌ها و تاسیسات زیربنایی می‌گردند.
تعریف بیابان
بیابان، هر منطقه بزرگ و بسیار خشک زمین با پوشش گیاهی کم می‌باشد. این یکی از انواع اصلی اکوسیستم‌های زمین است که از جامعه‌ای از گیاهان و جانوران متمایز حمایت می‌کند که به ویژه با محیط خشن سازگار شده‌اند.
محیط‌های بیابانی به قدری خشک هستند که فقط پوشش گیاهی بسیار کم را پشتیبانی می‌کنند. درختان معمولاً وجود ندارند و در شرایط آب و هوایی معمولی، بوته‌ها یا گیاهان علفی فقط پوشش بسیار ناقص زمین را ایجاد می‌کنند. خشکی شدید برخی از بیابان‌ها را عملاً عاری از گیاهان می‌کند. با این حال، اعتقاد بر این است که این بی‌ثمری تا حدودی به دلیل تأثیرات مزاحمت‌های انسانی، مانند چرای سنگین گاوها، در محیطی است که قبلاً تحت فشار قرار گرفته است.
طبق برخی از تعاریف، هر محیطی که تقریباً کاملاً عاری از گیاهان باشد، بیابان در نظر گرفته می‌شود، از جمله مناطقی که بیش از حد سرد هستند که پوشش گیاهی را پوشش دهند - به عنوان مثال، "بیابان‌های سرد".
اصل و نسب
محیط‌های بیابانی کنونی، از نظر زمین شناسی، منشأ نسبتاً جدید دارند. آنها شدیدترین نتیجه سرد شدن تدریجی و در نتیجه خشک شدن آب و هوای جهانی را در دوران سنوزوئیک (65.5 میلیون سال پیش تا کنون) نشان می‌دهند که همچنین به توسعه ساواناها و بوته زارها در مناطق کمتر خشک نزدیک مناطق گرمسیری و معتدل منجر شد. حاشیه بیابان‌های در حال توسعه پیشنهاد شده است که بسیاری از خانواده‌های معمولی گیاهان بیابانی مدرن، به‌ویژه آن‌هایی که دارای مرکز تنوع آسیایی مانند خانواده‌های چنوپود و تماریس هستند، برای اولین بار در میوسن (23 تا 5.3 میلیون سال پیش) ظاهر شدند و در محیط‌های شور و خشک‌کننده تکامل یافتند. دریای تتیس در حال ناپدید شدن در امتداد آنچه که اکنون محور مدیترانه-آسیای مرکزی است.
بیابان‌ها نیز احتمالاً خیلی زودتر، در دوره‌های سابق آب و هوای خشک جهانی در میان رشته‌های کوهستانی که آنها را از باران یا در مرکز مناطق وسیع قاره‌ای محافظت می‌کرد، وجود داشته‌اند. با این حال، این امر اساساً قبل از تکامل آنژیوسپرم‌ها (گیاهان گلدار، گروهی که اکثر گیاهان امروزی، از جمله گیاهان بیابانی، به آن تعلق دارند) بوده است. تنها چند گیاه بدوی که احتمالاً بخشی از پوشش گیاهی بیابان باستانی بوده‌اند، در بیابان‌های امروزی وجود دارند.
ایران در منطقه خشک قرار دارد، حدود 65 درصد خاک آن خشک یا فوق خشک است و تقریباً 85 درصد آن دارای محیط خشک، نیمه خشک یا فوق خشک است، ویژگی‌ها و موقعیت خاص ایران باعث می‌شود که کمتر از یک سوم میانگین بارندگی جهان خشکسالی طولانی در این منطقه و وجود رطوبت در سایر نقاط ایران منجر به تشکیل مناطق مختلف اکولوژیکی شده است. رویشگاه‌های ایران از حدود 8000 گونه گیاه گلدار (متعلق به 167 خانواده و 1200 جنس) حمایت می‌کنند که از این تعداد تقریباً 1700 گونه بومی هستند. این گونه‌های گیاهی در چهار منطقه اکولوژیکی رشد می‌کنند که شرایط فیزیوگرافیک و اقلیمی متفاوتی دارند. این چهار منطقه اکولوژیکی عبارتند از: دشت‌های هیرکانی زاگرس ایران و تورانی کوه خلیج و عمان این چهار منطقه اکولوژیکی از گونه‌های گیاهی خاصی حمایت می‌کنند.
گیاهان و درختان بیابانی
- آویشن (thymusvulgris)
گیاهی دارویی است از تیره نعنا که درختچه‌ای کوتاه و پر شاخه‌است که برگ‌های نازک و متقابل دارد. گونه‌های مختلفی از آن در کوهستان‌های ایران می‌روید که در منطقه خوروبیابانک به اوشون معروف است.
- اشنان Seidlitzia rosmarinus
اشنان درختچه‌اي شورپسند، مقاوم به خشکي که در اغلب در نواحي شور و قليايي بيابان‌ها، ايجاد اجتماعات يک دست و وسيعي را مي‌نمايد.
- بادام کوهي Amyg dalus scoparia
بعنوان اولين درختچه گل دهنده در فصل بهار با گل‌هايي درشت و سفيد رنگ در اقليم نيمه خشک کشور می‌باشد. اين درختچه در برابر شرايط نامساعد محيط ( کم آبي و نوسانات شديد حرارتي) مقاوم مي‌باشد.
- پرند Pteropyrum aucheri
پرند درختچه‌اي است با شاخه و انشعابات متعدد و متراکم که در نقاط مختلف بیابان مخصوصا" همراه با گیاه درمنه دشتی(Artemisia sieberi) اجتماعات وسیع و گسترده‌اي را بوجود مي‌آورد.
- نتر Astragalus Squarrosus
«نتر» يا «سوس» نامي است که بيابان نشينان به اين گونه«گون» نهاده‌اند.
- ريش بز Ephedra strobilacea
ريش بز با نام‌هاي «کليشر» و «علي جوني» نیز معروف است.
- دم گاوي Smirnovia iranica
دم گاوي معمولا" در عرصه‌هاي تپه‌هاي ماسه بادي بيابان‌هاي چوپانان، نوار ريگ بلند، شنزارهاي خوار توران و ريگستان جن می‌روید.
- درختچه تاغ
اين درخت با آب و هوای خشک و زمين‌های نسبتا" شور نواحی کويری بسيار سازگار بوده و در خاک‌های سبک و شنی و همچنين بر روی تپه‌های شنی بخوبی رشد و نمو می‌کند.
- گز Tamarix hispida
گز از درختجچه‌هاي مناطق بياباني و شور مي‌باشد. اين گياه اغلب در بستر آبراهه‌ها و رودخانه‌هاي شور و قليايي نواحي خشک رويش دارد.
- قيچ Zygophyllum eurypterum
قيچ درختچه‌اي است همراه با انشعباات چوبي فراوان که در عرصه‌هاي بياباني بصورت پراکنده در جوامع گياهي درمنه دشتي مشاهده مي‌شود.
- قره داغ Nitraria schoberi
قره داغ درختچه‌اي مقاوم به خشکي است.
- نسی Stipagrostis plumosa
نسي گياهي بوته‌اي پايا و بيابان‌ها و شنزارها به فراواني يافت مي‌شود. انتشار جغرافيايي آن از جنوب ايران تا صحراي قره قوم ادامه دارد.
- مریم گلی (گل تلخو)
منبع
https://www.britannica.com/science/desert/Environment
https://ijpp.gau.ac.ir/article_538_2c769982dac94b03460ea2ef24c943f3.pdf
ثابتی، حبیب الله، 1382. جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران، انتشارات دانشگاه یزد
